vrijdag 18 december 2020
Historicus Peter Bak (1963) promoveerde in 1999 op een proefschrift over Trouw als verzetsblad en naoorlogs dagblad. Zojuist verscheen van zijn hand een biografie waarin Trouw opnieuw een grote rol speelt. Bak beschrijft daarin het leven van Willem Santema, een Friese verspreider van Trouw. In 1944 werd hij, samen met 22 andere medewerkers van de illegale verzetskrant, gefusieerd. Hij was pas 42 jaar oud.
Van het achterplat:
Willem Santema is een van de vijftig omgekomen verzetsstrijders die in 1946 met het Verzetskruis zijn geëerd. Andere gelauwerden, onder wie Hannie Schaft, zijn iconische figuren geworden. Voor Santema geldt dit niet. De biografie Door de tralies schijnt de zon werpt eindelijk het volle licht op zowel zijn verzetsbestaan als op zijn boeiende vooroorlogse leven; zo doorkruiste hij al in de jaren dertig per auto half Europa en reed hij zes keer de Elfstedentocht.
Santema was een man met een groot hart voor politiek en maatschappij, die werd gedreven door zijn geloof en een hekel had aan hokjesdenken. Dit maakte hem in het ‘verzuilde’ verzet tot een bijzondere figuur. Weinigen waren tot op het hoogste niveau actief voor zowel het orthodox-protestantse Trouw als voor de linkse Raad van Verzet.
Al in 1933 waarschuwt Santema: ‘Halfheid en slapheid zetten de poort open voor fascisme.’ Zijn afkeer van Hitler neemt toe als hij in 1934 op doorreis is in Duitsland, samen met een dominee die een onderscheiding in Boedapest gaat ophalen. Bak: ‘Hotels in Leipzig weigerden de dominee, die ze met zijn spitse neus en donkere haar voor Jood aanzagen.
Tijdens de bezetting, in 1942, gaat hij helpen met de verspreiding van Vrij Nederland en bij het zoeken naar onderduikadressen voor Joden. Als er dat jaar een inval is bij verzetsvrienden reist hij met valse papieren naar Amsterdam. Daar treedt hij toe tot de top van Trouw, welke krant zich heeft afgesplitst van het eveneens protestante, maar progressievere Vrij Nederland. Ook is hij mede-oprichter van de Raad van Verzet, waarbinnen hij, tussen veel communisten, de enige orthodox-hervormde persoon is.
Najaar 1943 ontsnapt hij ternauwernood aan arrestatie en aan de dood, want een kogel doorboort zijn jaspand. Geen optie voor stoppen. Bak: ‘Voor Santema was verzet een geloofskwestie. De strijd staken betekende ongehoorzaam zijn aan God.’
Maar kort erna is het mis. De Sicherheitsdienst wacht hem op in een pand waar Trouw-verspreiders samenkomen. Bak: ‘Hij liep nietsvermoedend de trap op, toen de SD hem op de nek sprong. Hij kon het nog op een lopen zetten. Maar toen de SD’ers “Houd de dief!” riepen, is hij gestuit door burgers.’
Ondanks zware mishandelingen zweeg hij in gevangenschap in Kamp Haaren over Trouw-medewerkers. Maar wel bevestigde hij, vermoedelijk murw gebeukt, de identiteit van een gearresteerd lid van de Raad van Verzet. Sindsdien voelde hij zich ‘een gebroken man’.
In gevangenschap schrijft Santema gedichten. Door de tralies schijnt de zon is de eerste regel van een gedicht en vormt de titel van Baks biografie. De tweede regel luidt: Maar ik voel me vandaag wel wat alleen. Bak: ‘Hij was een optimistisch gestemde man, maar kende in gevangenschap ook momenten van grote twijfel.’
De Trouw-leiding krijgt in augustus 1944 een bericht dat zij aanziet voor een ultimatum van de Sicherheitsdienst: stoppen als de verspreiding van Trouw niet stopt, zullen de gevangen Trouw-medewerkers worden gefusilleerd. Het besluit daar niet op in te gaan, heeft gezorgd voor grote trauma’s bij alle betrokkenen. Bak concludeerde al in zijn voorgaande studie dat het briefje van bezorgde familieleden kwam en niet van de Duitsers. Die hadden al besloten dat ze de 23 sowieso zouden ombrengen.
Op 9 augustus 1944 worden Santema en vijf andere Trouw-verspreiders doodgeschoten door een vuurpeloton in Kamp Vught; de zestien anderen de volgende dag.
Indrukwekkend boek.
