vrijdag 19 juli 2019
Vervolg van gisteren.
Droom van een meisje
Opeens stond ik oog in oog met een verkrachting, een geschilderde welteverstaan, maar dat is heftig genoeg. Het gebeurde in het doorgaans zo brave museum Singer in Laren. Het schilderij hing aan het einde van een boeiende tentoonstelling over Duitse expressionisten. Het heette ‘Namiddag’ en was in 1946 vervaardigd door de Duitse schilder Max Beckmann (1884 – 1950).
Er was een witte vrouw op te zien die met een opgeschorte rok achterover ligt terwijl ze met haar rechterhand een afwerend gebaar maakt, bedoeld voor een lichtbruin getinte man met een curieus hoekig hoofddeksel die zich, de handen uitgestrekt, naar haar toe buigt. In de rechter benedenhoek is nog een derde hand zichtbaar van onduidelijke herkomst. Ook staat daar een forse plant met een vulva-achtige bloem.
Wat zagen we? Ik wist het niet helemaal zeker en was daarom benieuwd naar de uitleg in de catalogus waaruit ik citeer: “Is dit een allegorie op de slachtoffers van de oorlog, die zich niet uit de klauwen van hun trauma’s kunnen bevrijden? Of haakt Beckmann hier in op het nog steeds bekende cliché van de onschuldige blanke vrouw die het slachtoffer wordt van een ‘exotische wilde’? Door de duidelijke seksuele connotaties lijkt het laatste waarschijnlijker.”
Die allegorie op de oorlog vond ik nogal gezocht, maar op het begin van een verkrachting leek het zeker. Een minstens zo belangrijke vraag: waarom was de vrouw wit en haar belager bruin? Wat wilde Beckmann daarmee zeggen, àls hij iets wilde zeggen? Dat het “nog steeds bekende cliché” een gevaarlijk, verwerpelijk cliché is, of dat het vaak barre werkelijkheid is? Een heel verschil.
Ik vroeg me afof Beckmann zelf iets verklaard heeft over de betekenis van dit schilderij en ging te rade bij Beckmann-kenner Jan Geerts, die aan een boek over Beckmann werkt. Hij kon in zijn documentatie geen expliciete verklaringen vinden. Wel zag hij dat Beckmann dit doek lange tijd ‘Droom van een meisje’ heeft genoemd voordat hij het in het neutralere ‘Namiddag’ herdoopte.?Beckmann heeft het doek geschilderd toen hij, een Duitse balling, van 1937 tot 1947 in Amsterdam woonde en werkte. Hij zou pas na de Tweede Wereldoorlog naar de Verenigde Staten vertrekken. ?‘Droom van een meisje’? Mooie titel, maar wat kan Beckmann ermee bedoeld hebben? Een nachtmerrie of een wensdroom? Wéér een heel verschil. Misschien heeft hij die titel wel laten vallen omdat hij het zelf ook niet wist. Er drong zich een gruwelijk beeld aan hem op dat hij als schilder kwijt moest. ?De schrijver Ian Buruma wees er al op dat de seks bij Beckmann soms “een expressie van geweld” is. Geerts ziet sommige van zijn schilderijen – ook ‘Namiddag’ – eerder als bezweringen van zijn seksuele aanvechtingen: hij beeldt seksualiteit uit als een gevaar dat de mens, ook hemzelf, bedreigt. ?Als hij ‘Namiddag’ voltooit, schrijft hij in zijn dagboek: “Grenzeloze verachting voor de geile lokmiddelen waarmee we steeds weer aan de leiband van het leven teruggelokt worden.” Zelf leek hij een monogame relatie met zijn vrouw Quappi te onderhouden. ?Blijft de vraag: waarom het mogelijk raciale verschil tussen vrouw en man op ‘Namiddag’? Dit schilderij is nooit controversieel geweest, maar anno 2019 kijk je er met andere ogen naar.
