zondag 15 juni 2025
De bokken en de schapen
Het is allang weer afgelopen met de Praagse lente [1]
en God bewaar me voor Chileense tegenargumenten [2].
De knoet [3] kan rood of zwart zijn, maar de knoet wil altijd slaan.
De dictatuur maakt links en rechts dezelfde korte metten
met ieder die zich tegen zijn dictaten durft verzetten.
Stel nou eens dat er hier een komt, hoe zal het hier dan gaan?
Wie waagt zich dan aan een protest
en wie blijft zich vergapen?
De goeden en de kwaden,
de bokken en de schapen [4].
Wanneer zo'n dictatuur hier in dit land ooit huis zal houwen,
wie moet ik dan gaan vrezen en wie kan ik nog vertrouwen
en zegt het dan nog wat, zoals ik nu de mensen ken?
De protesteerders, zullen die dan óók hun stem verheffen?
De verontrusten, zullen die dan óók het kwaad beseffen?
Wat weet ik van degenen door wie ik omgeven ben?
Wie staat dan juichend langs de kant
en wie grijpt naar een wapen?
De goeden en de kwaden,
de bokken en de schapen
En dan, hoe zal het gaan met wie mij lief zijn in de dagen?
Zal mijn familie mij nog op visite durven vragen
of liever maar niet thuis zijn als ik langskom onverwachts?
Zullen mijn beste vrienden mij zonodig wel verbergen?
Of zullen zij me vragen zó veel niet van hen te vergen?
Zal ik, naast iemand, nog wel hardop durven dromen ’s nachts?
Wie wordt dan van zijn bed gelicht
en wie mag blijven slapen?
De goeden en de kwaden,
de bokken en de schapen.
Wat weet ik trouwens van mezelf? Ik durf niet eens voorspellen
of ik dan zelf bereid zal zijn om mij teweer te stellen
als daar gevang’nisstraf op staat, vernedering en pijn.
Zal ik dan kunnen zwijgen als ik iets niet prijs wil geven?
Zal ik dan kunnen sterven als ik graag wil blijven leven?
Zal ik dan moed voldoende hebben om niet laf te zijn?
Wie zullen dan de jagers zijn
en wie zijn dan de prooien?
De bokken en de schapen,
De levend’ en de dooien.
1978
Lied van Jan Boerstoel (1944), groot voorbeeld voor Jan Beuving en Jurrian van Dongen, zoals hijzelf als lichtvoetig dichter veel invloed onderging van Simon Carmiggelt, Annie Schmidt en Guus Vleugel. Zielsverwant van generatiegenoten Hans Dorrestijn en Willem Wilmink; auteur van een bescheiden (in kwantiteit), maar imposant (in kwaliteit) oeuvre gedichten en vooral liedteksten. Zijn pareltjes zijn in het theater, op albums en in tv-programma’s gezongen door onder anderen Jenny Arean, Martine Bijl, Karin Bloemen, Adèle Bloemendaal, Joke Bruijs, Gerard Cox, Cabaret Don Quishocking, Lenette van Dongen, Wieteke van Dort, Rients Gratama, Frans Halsema, Youp van ’t Hek, Jasperina de Jong, Simone Kleinsma, Paul de Leeuw, Robert Long, Erik van Muiswinkel, Willem Nijholt, Diederik van Vleuten en Kabaret Ivo de Wijs – alleen zo’n rijtje namen geeft al aan hoe goed en gewaardeerd hij is.
Zijn naam zal in deze rubriek vaak blijven terugkomen, maar vandaag specifiek vanwege de thematiek. Dit omdat de huidige oorlogsdreiging mij leert dat er steeds meer bokken komen, waardoor de schapen in de verdrukking raken en zich daardoor helaas steeds moeilijker laten tellen.
De bokken en de schapen, in het theater gezongen door Adèle Bloemendaal [5] en door Jasperina de Jong [6], is opgenomen in Boerstoels bundel De mannen zijn zo slecht nog niet (1980). De liedtekst maakt ook deel uit van de vier verzamelbundels met Boerstoels werk, getiteld Eerste keus (1987), Veel werk (2000), Allang geen kind meer (2009) en Tussentijd (2019).
In een van die verzamelbundels, Veel werk (2000), staat overigens niet alleen een keuze uit zijn liedteksten, want daarin zijn ook kroegverzen en sonnettines opgenomen. Van beide vormen een voorbeeld:
Filosofie
Ik ken het klappen van de zweep,
ik ken de regels van het spel,
ik ken de zin van het bestaan,
maar als ik drink dan gaat het wel. [7]
Hierboven zo’n kroegvers en hieronder een sonnettine.
Winterslaap
Zo'n egeltje, dat in november slapen gaat
en dromend alles mist: de Sint als kreupelrijmer,
de kerstcommercie en het oudejaarsgemijmer,
de nieuwjaarsborrels en de nieuwjaarsleuterpraat,
fantastisch toch? En wat hem verder blijft bespaard:
sneeuw, ijs en hagelbuien, bibberen en rillen
en carnaval... Zoiets zou u toch ook wel willen?
Pas als de lente terugkomt in de loop van maart
ontwaakt hij fit en fris na bijna twintig weken.
En daarna gaat hij een verkeersweg oversteken. [8]
Vandaag staat dus een lied over de oorlog centraal. Over dat thema schreef Jan Boerstoel veel vaker, ook meer specifieke liedteksten, zoals over de Eerste- en de Tweede-Wereldoorlog. Voor vandaag beperk ik me alleen nog een lied over De Grote Oorlog [9].
De Grote Oorlog
Je bent het industriegebied van Lille een uurtje door,
het vlakke landschap gaat aan hoogte winnen,
met elke afslag komen namen je bekender voor,
stilaan rijd je de Grote Oorlog binnen:
de zachte groene heuvels waar de Grote Oorlog woedde,
het slagveld van de Somme, waar een half miljoen verbloedden,
in opperste verbazing, geen idee en geen vermoeden,
althans niet op de ochtend vóór de slag,
die schitterende eerste julidag…
Ze waren vol vertrouwen de oorlog ingegaan,
‘To Paris’ of ‘Nach Berlin’ [10] had op hun trein gestaan,
de wapenbroeders die nooit verder kwamen
dan hier. En enkel God kent nog hun namen
Er lijkt maar weinig over wat aan oorlog denken doet
en aan de modder van herinneringen,
in alle bermen bloeit je rood de klaproos tegemoet
en Leeuweriken hangen hoog te zingen.
Toch kom je als je beter kijkt langs holle binnenwegen
tussen de korenvelden steeds meer dodenakkers tegen,
bedekt met witte kruisen, rij aan rij aaneengeregen,
soms duizenden, soms honderd op zijn hoogst,
die je vertellen van een and’re oogst…
Ze waren vol vertrouwen de oorlog ingegaan.
‘To Paris’ of ‘Nach Berlin’ had op hun trein gestaan,
de wapenbroeders die nooit verder kwamen
dan hier. En enkel God kent nog hun namen. [11]
1994
[1]
Naam voor de hervormingen in Tsjecho-Slowakije die augustus 1968 leiden tot een militaire inval onder leiding van de Sovjet-Unie om de orde te herstellen. Die kan niet verhinderen dat het communistische regime in Oost-Europa, zij het pas twintig jaar later, ineenstort.
[2]
De democratisch gekozen Chileense president Salvador Allende komt in 1973 bij een staatsgreep om het leven. Maar ook tijdens het militaire bewind van generaal Pinochet, dat tot 1990 zal voortduren, verstomt nimmer de stem van de man die het Latijns-Amerikaanse land heeft willen bevrijden van de dictatuur.
[3]
Martelwerktuig: stok of zweep met dunne riemen met knopen om mee te slaan.
[4]
Verwijzing naar het Nieuwe Testament. Mattheüs: ‘En voor Hem zullen al de volken vergaderd worden en Hij zal ze van elkander scheiden, gelijk de herder de schapen van de bokken. En Hij zal de schapen tot Zijn rechterhand zetten, maar de bokken tot Zijn linkerhand.’
Betekenis van deze parabel: rechts staan degenen die altijd zullen helpen in moeilijke omstandigheden; links degenen die, uit eigenbelang, niets doen.
[5]
Adèle Bloemendaal zingt De bokken en de schapen, op muziek van haar pianist Frans Ehlhart, in haar theatersolo Adèles keus (1982) en op de gelijknamige CD.
Luister hier.
[6]
Jasperina de Jong zingt het lied, op muziek van Harry Bannink, in haar theaterprogramma Thuis best (1978) en op de gelijknamige LP.
Luister hier.
[7]
Vanaf begin jaren zeventig zit in het voormalige koffiehuis en latere Chinees-Indische restaurant aan de Brouwersgracht 101 – dat is hoek Brouwersgracht | Prinsengracht oftewel hoek Jordaan | Grachtengordel – het beroemde Café ’t Smackzeyl. In 1996 is het omgedoopt tot Café Tabac. Ten behoeve van (maar voornamelijk in) ’t Smackzeyl schrijft Jan Boerstoel in 1983 de bundel Drinken doet een beetje zeer met daarin vierentwintig kwatrijnen, waaronder Filosofie.
[8]
Jan Boerstoel bedacht het zelf: dit ‘verkorte sonnet’, dat bestaat uit tien regels: twee kwatrijnen en een distichon met het rijmschema abba cddc ee. Maar Heinz Polzer (Drs. P) kwam met de naam: sonnettine.
Boerstoel schreef voor een reclamebureau een minipoëzieboekje dat om de hals van een wijnfles moest kunnen bevestigd. Hij dacht daarvoor aan een serie Shakespearesonnetten (niet een octaaf en een sextet, maar drie kwatrijnen en een distichon), maar voor die vorm bleek te weinig ruimte en dus liet hij steeds een kwatrijn weg. Daarna bleef hij deze vorm gebruiken, zoals voor zijn wekelijkse actualiteitengedicht voor Het Parool, sinds 1984, later het AD (1997-2000) en daarna opnieuw Het Parool.
Winterslaap staat in de bundel Een beetje wees (1990), met daarin een tweede selectie uit de weekgedichten die Jan Boerstoel tussen januari 1986 en januari 1988 voor Het Parool schrijft. Eerder verschijnt Nieuwe vondsten (1986). In Altijd het niemandsdier (2001) zijn ‘columngedichten’ voor het AD gebundeld.
[9]
The Great War, La Grande Guerre en dus ook De Grote Oorlog oftewel De Eerste Wereldoorlog. Na een snelle opmars vanaf juli 1914 blijft het Duitse leger vlak voor Parijs steken, waarna tot november 1918 een bloedige loopgravenoorlog volgt in Noord-Frankrijk en België. Bij de Slag bij Verdun en de Slag aan de Somme vallen meer in totaal dan een miljoen doden.
[10]
Vanzelfsprekender is Nach Paris, à Berlin (want de reizen gaan van van Duitsland naar Frankrijk en andersom).
[11]
Vertolkt door Diederik van Vleuten & Arie van der Wulp in Andermans Eiland (1994). Door Diederik van Vleuten, die ook de muziek schreef, hernomen in zijn solo Buiten schot (2014).
Hier het origineel.
Tot slot de volledige bibliografie van Jan Boerstoel.
Liedteksten:
1. Opa’s verjaardag en andere feestelijkheden (1972) – 2. Ik denk niet dat het ooit nog overgaat. Liedjes 1968-1978 (1979) – 3. De mannen zijn zo slecht nog niet (1980) – 4. Verre vrienden. 44 nieuwe liedjes van Jan Boerstoel, Hans Dorrestijn, Willem Wilmink (1983) – 5. Last van goeie raad. Kinderliedjes 1973-1984 (1984) – 6. Eerste keus. Liedteksten 1968-1986 (1987) – 7. Iemand moet het doen (1993) – 8. Mooi gebleven. 46 winkeldochters (2004) – 9. Allang geen kind meer. 65 liedjes van de meester (2009) - 10. Tussentijd (2019).
Kroegverzen:
10. Drinken doet een beetje zeer. Kroegverzen (1983) – 11. Drinken doet een beetje zeer. Kroegverzen – uitgebreide druk (2018).
Sonnettines:
12. Nieuwe vondsten (1986) – 13. Een beetje wees (1990) – 14. Altijd het niemandsdier (2001) – 15. 20. Tien tekeningen van Joep Bertrams en tien sonnettines van Jan Boerstoel (2008).
Verzamelbundel (met zowel liedteksten als andere gedichten):
16. Veel werk (2000).
