woensdag 20 mei 2020
Een gedicht […] dat het beroemde gedicht Todesfluge van Paul Celan perverteert. Niet alleen de titel, maar ook het graf in de wolken is eraan ontleend. Hoe Bruinja het in z’n hoofd haalt zijn gestuntel op één lijn te stelen met zo’n beetje het beroemdste gedicht over de Holocaust is mij een raadsel, maar een nog groter raadsel is dat de redactie van NRC dit op de voorpagina plaatst zonder enige nadere toelichting elders in de krant.
Boze ingezonden brief in NRC-Handelsblad (7 mei) over de keuze voor het gedicht van de Dichter des Vaderlands op Bevrijdingsdag op de voorpagina van de krant. (Lees het hier.)
Anders dan de briefschrijver – Geert Kapteijns uit Amsterdam – heb ik – en dat is dom – bij het lezen van Bruinja geen moment aan dit klassieke gedicht, uit 1945, van de dichter Paul Celan gedacht en daarom sla ik er nu toch maar even die mooie bundel Verzamelde gedichten (2003) erop na. In Ton Naaijkens vertaling heet Todesfuge Fuga van de dood:
Zwarte melk der vroegte we drinken haar ’s avonds
we drinken haar 's middags en 's morgens we drinken haar ’s nachts
we drinken en drinken
we graven een graf in de luchten daar lig je niet krap
Een man heeft een huis die speelt met de slangen die schrijft
die schrijft als het donkert naar Duitsland je goudgele haar Margarete
hij schrijft het en treedt voor het huis dan flitsen de sterren hij fluit om zijn honden
hij fluit zijn joden tevoorschijn laat graven een graf in de aarde
gelast ons kom speel nu ten dans
Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts
we drinken je 's morgens en 's middags we drinken je ’s avonds
we drinken en drinken
Een man heeft een huis die speelt met de slangen die schrijft
die schrijft als het donkert naar Duitsland je goudgele haart Margarete
Je asgrauwe haar Sullamith we graven een graf in de luchten daar lig je niet krap
Hij roept steek dieper de grond in hé jij daar en jij kom zing nu en speel
hij grijpt aan zijn riem naar het ijzer hij zwaait het zijn ogen zijn blauw
steek diep de spade hé jij daar en speel door nu ten dans
Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts
we drinken je ’s middags en ’s morgens we drinken je ’s avonds
we drinken en drinken
een man heeft een juis je goudgele haar Margarete
je asgrauwe haar Sullamith hij speelt met de slangen
Hij roept speel zoeter de dood de dood is een meester uit Duitsland
hij roept strijk zwaarder de snaren dan stijg je als rook in de lucht
dan heb je een graf in de wolken daar lig je niet krap
Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts
we drinken je ’s middags de dood is een meester uit Duitsland
we drinken je ’s avonds en ’s morgens we drinken en drinken
de dood is een meester uit Duitsland zijn ogen zijn blauw
hij raakte je met loodzware kogel hij raakt je nu rauw
een man heeft een huis je goudgele haar Margarete
hij hitst al zijn honden tegen ons op hij schenkt ons een graf in de lucht
hij speelt met de slangen al dromend de dood is een meester uit Duitsland
je goudgele haar Margarete
je asgrauwe haar Sullamith
Hier hoor je Todesfuge gedeclameerd door Paul Celan zelf.
Todesfuge inspireerde Anselm Kiefer tot een aantal schilderijen, zoals Dein aschenes Haar Sulamith, uit 1981.
Paul Celan is, in 1920, geboren in Roemenië en geldt als een van de grootste dichters uit het Duitse taalgebied. Zijn ouders zijn door de nazi's vermoord. Celan zelf pleegde in 1970 zelfmoord in Parijs. Todesfuge is zijn beroemdste gedicht. Zoals de titel al zegt: een fuga, wat een muziekstuk is waarin herhaling en meerstemmigheid centraal staan; hier zijn het de zinsneden die zich, haast obsessief, herhalen..
Al staat er niks lelijks of schokkends in en is het lyrisch van toon, het gaat over een verschrikkelijke realiteit. Het speelt zich immers af in een concentratiekamp. Wij zijn de joden en hij is de kampbewaker. Er wordt zwarte melk gedronken, de hele dag en nacht door – oftewel: de smerigheid wordt met liters in de mens gegoten. De kampcommandant geilt op de hoogblonde Germaanse Margarethe – natuurlijk blonde Gretchen uit Goethes Faust. En hij ontmenselijkt en vermoordt de joodse Sulamith – een Bijbelse naam, uit het Hooglied: een herderin van eenvoudige komaf, zich van geen kwaad bewust.
Geen punten, geen komma’s, geen rijm – op één keer na, zowel in het origineel als in de vertaling. Bewust natuurlijk, om die dramatische gebeurtenis van het schot dat valt kracht bij te zetten:
Der Tod ist ein Meister aus Deutschland sein Auge ist blau
Er trifft dich met bleierner Kugel er trifft dich genau
Graven in de lucht verwijst naar de opstijgende rook van de verbrandingsovens. En voor de lijken graaft de ene groep joodse gevangenen de graven in de grond, terwijl de andere daarbij verplicht musiceert, opgejaagd door de schimpende schoft en zijn honden.
Ja, ook Bruinja spreekt van graven in de wolken. Natuurlijk is dat een bewuste allusie op Celans beroemde gedicht, net zoals de (weliswaar ontkennende) titel rechtstreeks verwijst naar die wrange regel: De dood is een meester uit Duitsland. Maar dan het verwijt van de briefschrijver. Wat is er mis mee om de Holocaust in gedachten te hebben bij het schrijven van een bevrijdingsdaggedicht? Het is noodzakelijk de bevrijding (5 mei) nooit los te zien van het leed dat eraan vooraf ging, zoals het voor veel mensen niet draaglijk is om te herdenken (4 mei) zonder de wetenschap dat er licht aan het eind van de donkere tunnel is. Bovendien is Bruijna’s gedicht natuurlijk ook een aanklacht tegen hóe we het vieren. Prachtig beeld, vind ik: we prediken zo zeer de vrede (helikopters met loodzware olijftakken) dat we aanklachten als die van Celan er bijna mee teniet doen (de messcherpe rotorbladen raken de graven in de wolken net niet).
we gooien er een concert tegenaan
laten helikopters met loodzware olijftakken overvliegen
die met messcherpe rotorbladen de ruime graven
in de wolken
net niet raken
gisteren rolde er geen fust over de rubberen matten
van het ingezakte malieveld
vonden wij tussen uitslagen uitvaarten en grafieken
tijd om ons te verdiepen
rust om elkaar in de ogen te kijken
En om onszelf een vraag te stellen over onze bewustwording door:
na te denken over wat we zo krampachtig
en armetierig in stand willen houden
of wat we na 75 jaar eigenlijk
hebben te vieren
Maar dank aan de briefschrijver voor de tip. Bovendien: bij het openslaan van Celans Verzamelde gedichten waaierden ook drie andere vertalingen van het gedicht op de grond. Ik geef ze als toegift:
1.
Sirene (vertaling Peter Nijmeijer, 1976)
Zwarte melk van de vroegte we drinken haar 's avonds
we drinken haar 's middags en 's morgens we drinken haar 's nachts
we drinken en drinken
we graven een graf in de lucht daar ligt men niet krap
Er woont een man in dit huis
hij speelt met de slangen hij schrijft
hij schrijft als het schemert naar Duitsland je goudblonde haar Margarete
hij schrijft het en komt uit z'n huis en de sterren beginnen te flonkeren hij fluit z'n honden naar buiten
hij fluit z'n joden naar voren beveelt ze een graf in de aarde te graven
hij beveelt ons speel dat de dans kan beginnen
Zwarte melk van de vroegte we drinken je 's nachts
we drinken je 's morgens en 's middags we drinken je 's avonds
we drinken en drinken
Er woont een man in dit huis hij speelt met de slangen hij schrijft
hij schrijft als het schemert naar Duitsland je goudblonde haar Margarete
Je asgrauwe haar Sulamith we graven een graf in de lucht daar ligt men niet krap
Hij roept steek dieper de grond in jullie hier jullie daar zing en speel
hij rukt aan het staal van z'n riem hij zwaait het z'n ogen zijn blauw
steek dieper de spaden blijf spelen opdat men zal dansen
Zwarte melk van de vroegte we drinken je 's nachts
we drinken je 's middags en 's morgens we drinken je 's avonds
we drinken en drinken
er woont een man in dit huis je goudblonde haar Margarete
je asgrauwe haar Sulamith hij speelt met de slangen
Hij roept speel de dood eens wat zoeter de dood is een meester uit Duitsland
hij roept strijk de violen wat triester dan stijg je als rook naar de hemel
dan krijg je een graf in de wolken daar ligt men niet krap
Zwarte melk van de vroegte we drinken je 's nachts
we drinken je 's middags de dood is een meester uit Duitsland
we drinken je 's avonds en 's morgens we drinken en drinken
de dood is een meester uit Duitsland en blauw zijn z'n ogen
hij raakt je met kogels van lood hij staat onbewogen
er woont een man in dit huis je goudblonde haar Margarete
hij hitst z'n bloedhonden tegen ons op hij schenkt ons een graf in de lucht
hij speelt met de slangen en droomt dat de dood is een meester uit Duitsland
je goudblonde haar Margarete
je asgrauwe haar Sulamith
Paul Celan
2.
Fuga van de dood (Frans Roumen, 1988)
Zwarte melk der vroegte we drinken haar ‘s avonds
we drinken haar ’s middags en ’s morgens we drinken haar ’s nachts
we drinken en drinken
we graven een graf in de lucht daarin ligt men niet krap
Een man woont in huis die speelt met de slangen die schrijft
die schrijft als het donkert naar Duitsland je goudblonde haar Margarete
hij schrijft het en komt uit zijn huis en dan flitsen de sterren hij fluit zijn jachthonden samen
hij fluit zijn joden tevoorschijn laat graven een graf in de aarde
hij beveelt ons speel op nu ten dans
Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts
we drinken je ’s morgens en ’s middags we drinken je ’s avonds
we drinken en drinken
Een man woont in huis die speelt met de slangen die schrijft
die schrijft als het donkert naar Duitsland je goudblonde haar Margarete
Je asgrauwe haar Sulamiet we graven een graf in de lucht daarin ligt men niet krap
Hij roept steek dieper de grond in jullie en jullie daar speel op en zing
hij grijpt naar het staal aan zijn riem hij zwaait het zijn ogen zijn blauw
steek dieper de spaden jullie en jullie daar speel verder ten dans
Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts
we drinken je ’s middags en ’s morgens we drinken je ’s avonds
we drinken en drinken
een man woont in huis je goudblonde haar Margarete
Je asgrauwe haar Sulamiet hij speelt met de slangen
Hij roept speel zoeter de dood de dood is een meester uit Duitsland
hij roept strijk donkerder snaren dan stijg je als rook in de lucht
dan heb je een graf in de wolken daarin ligt men niet krap
Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts
we drinken je ’s middags de dood ie een meester uit Duitsland
we drinken je ’s avonds en ’s morgens we drinken en drinken
de dood is een meester uit Duitsland zijn oog het is blauw
hij raakt je met een kogel van lood haarscherp raakt hij jou
een man woont in huis je goudblonde haar Margarete
hij hits zijn honden tegen ons op hij schenkt ons een graf in de lucht
hij speelt met de slangen en mijmert de dood is een meester uit Duitsland
Je goedblonde haar Margarete
Je asgrauwe haar Sulamiet
Boek uit 2013; titel voor 2020
3.
Doodsfuga (Arie Sonneveld, 2019)
Zwarte melk van de vroegte wij drinken die ‘s avonds
wij drinken die ’s middags en ’s-morgens wij drinken die ‘s nachts
wij drinken en drinken
wij delven een graf in de luchten daar lig je wat minder benauwd
In het huis woont een man die speelt met de slangen die schrijft
die schrijft als het duistert naar Duitsland
jouw goudblonde haar Margarete
Hij schrijft het en opent de deur en er fonkelen sterren
hij fluit dan zijn honden nabij
hij fluit dan zijn joden tevoorschijn laat delven een graf in de aarde
hij beveelt ons zweep je nu op tot de dans
Zwarte melk van de vroegte wij drinken die ‘s nachts
wij drinken die ’s middags en ’s morgens wij drinken die ‘s avonds
wij drinken en drinken
In het huis woont een man die speelt met de slangen die schrijft
die schrijft als het duistert naar Duitsland
jouw goudblonde haar Margarete
jouw asgrauwe haar Sulamith wij delven een graf in de luchten daar lig je wat minder benauwd
Hij roept steek dieper de grond in ja jullie en jullie anderen zing maar en speel
hij grijpt in zijn koppel naar ijzer en zwaait het zijn ogen zijn blauw
steek dieper die spaden ja jullie en jullie anderen zweep weer op tot de dans
Zwarte melk van de vroegte wij drinken die ’s nachts
wij drinken die ’s middags en ’s morgens wij drinken die ’s avonds
wij drinken en drinken
in het huis woont een man jouw goudblonde haar Margarete
jouw asgrauwe haar Sulamith hij speelt met de slangen
Hij roept speel de dood lekker lokkend de dood is een meester uit Duitsland
hij roept strijk donkerder nog die violen dan stijg je als rook in de lucht
dan heb je een graf in de wolken daar lig je wat minder benauwd
Zwarte melk van de vroegte wij drinken die ’s nachts
wij drinken die ’s-middags de dood is een meester uit Duitsland
wij drinken die ’s-avonds en ’s-morgens wij drinken en drinken
de dood is een meester uit Duitsland zijn oog schittert blauw
hij treft je met kogels van lood hij raakt je dan rauw
in het huis woont een man jouw goudblonde haar Margarete
hij stuurt dan zijn honden recht op ons af hij schenkt ons een graf in de lucht
hij speelt met de slangen en droomt met dwang de dood is een meester uit Duitsland
jouw goudblonde haar Margarete
jouw asgrauwe haar Sulamith
