Gedicht gedacht

 Poëzie is alledaags in de zin dat het voor iedere dag is (Carol Ann Duffy)

Een sinds 2016 dagelijkse en vanaf 1 januari 2020 wekelijkse, maar daarna toch weer iets vakere rubriek met gedichten en gedachten daarover. Het levensmotto blijft: ik ben onderweg om mooie dingen aan te raken.

------

Voor wie een handvat zoekt:
Met de pijl rechts van ARCHIEF (zie onderaan deze pagina) ga je terug naar het vorige jaar;
met de pijl links naar het volgende. Handiger zijn deze links: daarmee ga je naar de 
inhoudsopgaven van 2024-1 (A t/m K) en 2024-2 (L t/m Z), 2023-1 (A t/m K) en 2023-2 (L t/m Z), 
2022-1 (A t/m K), 2022-2 (L t/m Z) 2021-1 (A t/m K), 2021-2 (L t/m Z), 2020-1 
(A t/m K), 2020-2 (L t/m Z), 2019, 20182017 en 2016.

Week 14 - 15. Hester Knibbe: Een stilte van niks

maandag 06 april 2020

Wij stenen vormden een stad, waren haar
vloeren en daken, bewaakten die onder ons
toenmaals ontslapen zich rekten. Nu liggen wij

hier in een andere strekking ons
telkens opnieuw te verbazen over

bestemming. Maar wat moet je ook als de dood
wordt geruimd met de naam van opa dochter
mama ‘rust zacht en in vrede / wat blijft is

de liefde’? Jij geeft die teder een andere
zetting minder bezijden het leven, zegt daar
voortaan je papa grootje zoontje gedag als je

komt en je mompelt zoiets als wat ligt je dek
hier nuttig te zijn. 
Je laat passanten hardop of
prevelend lezen hoe ze destijds

genoemd en geroepen, data waartussen ze
koosden en vloekten, waartussen – Maar o

wat een stilte van niks zonder doden. Eenmaal 
uitgerust andermaal opgeruimd netjes
memento tussen de zoden.

2020


Na de H komt de K.

Beeldend kunstenaar Hans van Houwelingen (1957) legde een slingerend pad aan van vierhonderd geruimde grafstenen op de omwalling van een negentiende eeuws militair fort bij Vijfhuizen. Totale lengte: zo’n tweehonderdvijftig meter. Nabestaanden stelden deze geruimde grafstenen hiervoor ter beschikking. 





Hij gaf zijn werk, dat tussen 2007 en 2009 tot stand kwam, de titel Sluipweg, waarlangs de dood heeft weten te ontsnappen. Het fort was uitgerust als militair verdedigingsbolwerk, maar er vonden nooit oorlogshandelingen plaats. Met andere woorden: de dood was er afwezig. Maar dat is niet het enige. 
Van Houwelingen: Een paar jaar geleden werd ik geconfronteerd met de efficiëntie van de dood. In korte tijd bezocht ik het verzorgingstehuis dat mijn moeder snel en effectief verwerkte en kreeg te maken met de Nederlandse dodeneconomie die slechts het huren van een graf voor tien of twintig jaar toestaat en onherroepelijk de eeuwige rust beëindigt als de huur daarna niet opnieuw wordt opgebracht. De dood, dat eeuwige mysterie, die onuitputtelijke inspiratiebron van leven en kunst, is evenzeer een niets ontziend marktproduct. Dood zijn is duur. Het is daarom meestal snel afgelopen met de dood. Het ‘rust zacht’ op veel grafstenen is maar zeer betrekkelijk. Geen dood is zeker tegenwoordig. Wat betekent het moment waarop de dood ophoudt te bestaan? In het licht van die gedachten ben ik begonnen een Sluipweg aan te leggen waarlangs de dood heeft weten te ontsnappenOftewel: Waar de begraafplaats ertoe is uitgerust private herdenking te rouleren, was het mijn doel de dood zelf wat ruimte te geven.





Bovenstaand gedicht, dat door dit kunstwerk is geïnspireerd, is afkomstig uit de nieuwe bundel, getiteld Inzake dit huis, van Hester Knibbe (1946). (Zie ook hier en de links in die bijdrage.) Dat huis is het ‘thuis’ op alle niveaus: van de wereld die zij beziet tot de mensen die zij waarneemt en zichzelf die zij beschouwt. Dat levert prachtige poëzie op. Het achterplat spreekt van een kloeke, zorgvuldig gecomponeerde bundel die als vanouds barst van uitgebalanceerde lyriek. Dat klinkt, zoals het hoort, ronkend, maar er is geen woord aan mis. Daarom nog een gedicht, getiteld Gesloten:

Voor elk jaar een ring
rond je enkel je hals je geweten. Vergeet het

eeuwige smeden van mottige
banden van cirkels waarbinnen we moeten

bewegen of stilliggen stom en onmachtig
om op te staan een vuist te ballen nee

nee nee te scanderen
eerst zachtjes alleen dan luider met meer

steeds meer die het langer verdommen
verstoken te blijven van buiten

de ringen van buiten
die hut van kommer het veld van kwel. Wie kan

neemt de benen de wielen een schuitje
en landt ten slotte

ver weg in of buiten zichzelf.


Ik vind het intrigerende en daardoor overweldigende poëzie. Dat geldt nog meer voor Broze Aarde. Een mis voor het universum van de beroemde Zuid-Afrikaanse dichteres Antjie Krog (1952). (Zie onder meer hier en de daaraan voorafgaande dagen.) Het is een tweetalige uitgave, met op de linkerpagina steeds het Afrikaanse origineel: een hoogmis over de Broze Aarde en dus eentje die ons allen aangaat.




Dat Krog nauw betrokken is het debat over de ingewikkelde verhoudingen rond ras, klasse en geslacht is algemeen bekend. Maar niet eerder besloot zij die problematiek zo intens en aangrijpend samen te bollen als in dit requiem. Deze katholieke dodenmis start traditiegetrouw dankbaar, met schuldbesef, maar ook vol vertrouwen dat het goede het wint van het slechte. Maar je voelt al aan Krogs toon dat het misgaat. En terwijl in de kerkelijke uitvoering het Dies irae – de dag des toorns – inmiddels is geschrapt, ligt daarop bij haar juist de nadruk. Het is het langste gedicht van de bundel, bestaat uit acht delen en daarin spreken meerdere stemmen. Zoals die van degenen die lijden onder de agressiviteit versus passiviteit van al degenen die zich superieur achten: regeringen, legers, rijken…

In het tweede deel daaruit is een hongerend kind met zijn moeder, broer of zusje en de kleine op de vlucht voor de armoede, ziekte en geweld die haar geestelijk doodde en haar zo dadelijk ook lichamelijk zal doen vervagen, omdat zij geen andere uitweg meer ziet voor haar en, hoe onthutsend, de haren. Ik kan het niet lezen zonder te breken en het stamelend wit maakt het alleen maar erger.

we lopen met      onze mama we      lopen al heel      lang zo we
kijken naar beneden      we zien alleen      de marine-blauwe      schoenen ze lopen
vandaag anders alsof      iemand anders ze      draagt onze mama
praat sinds gisteren      niet meer ze      is blijven zitten      totdat de kleine
ophield met huilen      vanochtend zat ze      nog zo alsof      ze de hele
nacht geen oog      dicht had gedaan      toen tilde ze      de kleine op
haar rug stak      haar voeten in      haar schoenen pakte      onze hand zonder
dat ze het      doorhad nu lopen      we alsof niets      een einde kent
we willen water      maar vragen er      maar niet om      mama loopt alsof
ze in steen      gehuld is er liggen      kiezels onder      ons we ruiken
roest onze mama      gaat pardoes op      het spoor zitten      tilt de kleine
van haar rug      met haar andere      hand trekt ze      ons voorzichtig op
haar schoot we      zitten samen in      de witte zon      alsof we uit
één steen gemaakt      zijn we vormen      één schaduw we      horen iets aankomen
de grond schudt      over haar schouder      zien we iets
op ons afsnellen      we scheuren ons      los we willen      weg ze grijpt      we kijken om
haar gezicht een           donkere knoop tegen           een groot uitvagen
met kracht trekt           ze ons weer           in haar schoot


Van Houwelingen zei over zijn project waarover Knibbe schrijft: Het was mijn doel de dood zelf wat ruimte te geven. In het geval van Krog zou gelden: het was mijn doel het leven wat ruimte te geven. Van de achterflap: De poëzie van Antjie Krog is persoonlijk, zinnelijk en sterk geëngageerd. Haar stem is afwisselend woedend, kwetsbaar, hoopvol en radeloos.

Ja, hoopvol ook, want als we deze plaag overwinnen, zo predikt het slotdeel, gloort er misschien hoop voor de Broze Aarde. Leid ons in de verzoeking om U boven alles lief te hebben. Ons? Nee, niet onze generatie, maar een latere, wijzere, die haar verantwoordelijkheid voor de wereld wèl serieus zal nemen. Van dit Lux aeterna de laatste alineas, ook weer behendig vertaald door Robert Dorsman en Jan van der Haar. 

GEMEENTE
Onze Broze Aarde die zich onder het universum uitstrekt,
laat Uw Bestaan ons heilig worden,
laat ons U zien als een koninkrijk,
laat ons goed voor U zorgen,
voor Uw oppervlak
als ook voor Uw diepten.
U geeft ons elke dag
ons dagelijks licht, getemperd water, fotosynthese en brood
maar onze vervuiling kunt U niet vergeven,
ook niet hoe we elkaar mishandelen en vernietigen;
leid ons in de verzoeking om U boven alles lief te hebben
U te verlossen van alle etterende ontering.
Want u behoort dit punt in het heelal
en zijn kracht, zijn overvloed en zijn heerlijk evenwicht tot
in de oneindigheid.

O vergeef ons onze schulden
en wees ons genadig.


PRIESTER
Ga heen in vrede en verheerlijk de Broosheid van het Leven.
Ga heen en verkondig de hymne van Water,
het rentmeesterschap over de Aarde en alles wat daarin, daarop en daaruit duurzaam bestaat.
Ga heen, word Verzorgers van de Aarde en tors het Juk van Kostbaarheid.

Amen.

adem… adem… adem… adem… adem… adem.. adem…

Archief 2020